Οι «Κόμισσες» της Τήνου

Οι «Κόμισσες» της Τήνου

Αποσπάσματα από την Βενετοκρατία στην Τήνο

Η ιστορία της Βενετοκρατούμενης Τήνου παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον τόσο λόγω της ιδιαιτερότητας της αλλά και λόγω της σημασίας της για την πορεία του νησιού μέσα στο χρόνο. Πράγματι, η Τήνος ακολούθησε τη δική της ιστορική πορεία, η οποία διαφοροποιείται τόσο σε σχέση με αυτή των Κυκλάδων αλλά και με του υπόλοιπου Ελλαδικού χώρου. Οι προεκτάσεις αυτής της ιστορικής περιόδου μπορούν να γίνουν αντιληπτές ακόμα και σήμερα.

Τα μονοπάτια, τα χωριά, τα τοπωνύμια, τα επώνυμα των κατοίκων και τόσα άλλα αντανακλούν το βενετικό παρελθόν του νησιού. Γοητευμένος από την «ρομαντική» περίοδο της Βενετοκρατίας και με οδηγό την ενστικτώδη παρόρμηση για γνώση του ιστορικού παρελθόντος του τόπου του, ο γράφων περιπλανήθηκε στο ερευνητικό πεδίο μιας επιστήμης άλλης από αυτήν που υπηρετεί καθημερινά, συγκεντρώνοντας πληροφορίες για την εποχή και το έργο δύο γυναικών που κυβέρνησαν τη Βενετοκρατούμενη Τήνο: τις «Κόμισσες» της Τήνου.

Γράφει ο Θοδωρής Φ. Χίου

Tα πορτραίτα των προσώπων που διετέλεσαν δήμαρχοι Τήνου είναι
τοποθετημένα περιμετρικά της αίθουσας συνεδριάσεων του Δημαρχείου
Τήνου, στην οδό Μεγαλόχαρης στη Χώρα. Γρήγορα και χωρίς μεγάλη
έκπληξη μπορεί κανείς να διαπιστώσει πως ανάμεσα στα απεικονιζόμενα
πρόσωπα δεν υπάρχει ούτε μία γυναίκα.

Η σύγχρονη Τήνος διοικήθηκε από
άρρενες Δημάρχους. Εντούτοις, από το γεγονός και μόνον αυτό, δεν θα
πρέπει να βγάλει κανείς το συμπέρασμα πως η Τήνος δεν γνώρισε ποτέ
γυναίκες αρχόντισσες. Μελετώντας την εποχή της λεγόμενης ‘Γκιζοκρατίας’
(1207-1390), την εποχή δηλαδή κατά την οποία η Τήνος αποτελούσε τιμάριο
του Οίκου των Βενετσιάνων Γκίζι, βρίσκεται κανείς ενώπιον μιας αναπάντεχης αποκάλυψης. Δύο γυναίκες, γόνοι ευγενών οικογενειών της Δυτικής αριστοκρατίας, κυβέρνησαν την Τήνο, ως επίτροποι των γιων και ανήλικων διαδόχων του φεουδαρχικού αξιώματος των Γκίζι. Πρόκειται για τις «Κόμισσες» της Τήνου: την Αλίκη ντάλλε Κάρτσερι (Alix ή Alice dalle Carceri) και τη Σιμώνη Φαδρίγου (Simone Fadrique de Aragó).

Στηριζόμενοι στις λιγοστές και ορισμένες φορές αντιφατικές πληροφορίες που είναι διαθέσιμες, θα επιχειρήσουμε, με την παρούσα σύντομη μελέτη, να σκιαγραφήσουμε το πορτραίτο των γυναικών αυτών και, να φωτίσουμε το
ιστορικό πλαίσιο κατά το οποίο οι «Κόμισσες» της Τήνου διακυβέρνησαν το
νησί.

α. Η Αλίκη ντάλλε Κάρτσερι (1311-1314)

Η Αλίκη ντάλλε Κάρτσερι ήταν η κόρη του Μερινέτο ντάλλε Κάρτσερι (Merino (Merineto) dalle Carceri) και της Φελίζας (Felisa). Η οικογένεια των Κάρτσερι προερχόταν από την Βερόνα της Ιταλίας και είχε εγκατασταθεί στην Εύβοια μετά την Δ’ Σταυροφορία και την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204. Ο γάμος της Αλίκης ντάλλε Κάρτσερι με τον Γεώργιο Α’ Γκίζι, γιο του Βαρθολομαίου Α’ Γκίζι, αυθέντη της Τήνου, ένωσε τους Οίκους των ντάλλε Κάρτσερι και Γκίζι. Αν και δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία, ο γάμος αυτός έλαβε χώρα πιθανότατα μετά το 1288 και πριν τις 25 Απριλίου 1299. Η Αλίκη ντάλλε Κάρτσερι και ο σύζυγός της θα αποκτήσουν τέσσερα παιδιά, εκ των οποίων, δύο γιούς, τον Βαρθολομαίο και τον Μαρίνο, και δύο κόρες, την Φιλίππα και την Αλίκη . Το έτος 1303 ο Γεώργιος Α’ Γκίζι διαδέχθηκε τον πατέρα του Βαρθολομαίο Α’ στις κτήσεις της οικογένειας και έτσι έγινε ο τρίτος κατά σειρά Γκίζι που κυβέρνησε την Τήνο, έχοντας στο πλευρό του τη σύζυγό του, Αλίκη. Λίγα χρόνια αργότερα, στις 15 Μαρτίου 1311, ο Γεώργιος Α’ Γκίζι σκοτώνεται στη μάχη του Αλμυρού 11 , εναντίον των Καταλανών, πολεμώντας στο πλευρό του Δούκα των Αθηνών, Βρυεννίου (Gauthier de Brienne). Το ίδιο έτος, η, χήρα πλέον, Αλίκη Γκίζι θα αναλάβει τη διακυβέρνηση της Τήνου σαν κηδεμόνας και επίτροπος των τότε ανήλικων γιων της και νόμιμων διαδόχων του τιμαρίου της Τήνου, Βαρθολομαίου (ΙΙ) και Μαρίνου (“Marinaccio”) Γκίζι.

Η διάρκεια της διακυβέρνησης της Τήνου από αυτήν ήταν σύντομη ενώ οι πληροφορίες που σώζονται για το έργο που διετέλεσε η Αλίκη ντάλλε Κάρτσερι-Γκίζι κατά το διάστημα κατά το οποίο κυβέρνησε την Τήνο είναι λιγοστές. Γνωρίζουμε ωστόσο πως επέδειξε διπλωματική στάση τόσο απέναντι στους Βενετούς όσο και στους κατοίκους του νησιού. Πράγματι, η Βερονέζα Αλίκη προσπαθούσε να είναι συμπαθής προς τους υπηκόους της χωρίς όμως και να απομακρύνεται από την προστατευτική σκέπη της Βενετίας. Το έτος 1314, την εξουσία του νησιού ανέλαβε ο πρεσβύτερος υιός και διάδοχος Βαρθολομαίος Β’ Γκίζι, ο οποίος μόλις είχε ενηλικιωθεί.

β. Η Σιμώνη Φαδρίγου (1352-1358)

Η δόνα Σιμόνα ή Σιμώνη Φαδρίγου ήταν κόρη του Αλφόνσου Φαδρίγου της
Αραγονίας (Alfonso Fadrique de Aragó) και της Μαρούλα (Marulla da
Verona). Η καταγωγή της ανάγεται στον Οίκο της Βαρκελώνης (Casal de
Barcelona), ο οποίος εγκαθιδρύθηκε στην ομώνυμη Κομητεία της Καταλωνίας (Comtat de Barcelona). Την περίοδο κατά την οποία έζησε η Σιμώνη, ο Οίκος της Βαρκελώνης εντασσόταν στο Στέμμα της Αραγονίας (Corona d’Aragó) και ηγείτο του βασιλείου της Σικελίας (Regno di Sicilia) και του Δουκάτου των Αθηνών. Ο πατέρας της ήταν αρχηγός της Καταλανικής Εταιρείας και γενικός Βικάριος του Δουκάτου των Αθηνών, και θεωρείτο ο «θεμελιωτής» της κυριαρχίας των Καταλανών επί ελλαδικού εδάφους.

Η Σιμόνη Φαδρίγου παντρεύτηκε κατά το έτος 1327 τον Γεώργιο Β’ Γκίζι (γνωστό και ως «Giorgino» Ghisi), μοναδικό υιό του Βαρθολομαίου Β’ Γκίζι
και απέκτησε μαζί του ένα μόνο τέκνο, τον Βαρθολομαίο (μετέπειτα Γ’ Γκίζι). Ο γάμος αυτός είχε έντονη πολιτική χροιά . Στην πράξη, η ένωση του Οίκου των Γκίζι με αυτόν των Καταλανών ήταν το επιστέγασμα των στενών σχέσεων που ο πατέρας του Γεώγιου Β’, Βαρθολομαίος Β’ Γκίζι, είχε αναπτύξει την περίοδο εκείνη με τους Καταλανούς . Ενδεικτικό άλλωστε είναι το γεγονός πως, μετά το γάμο του Γεώργιου Β’ Γκίζι και της Σιμόνας Φαδρίγου, ο Αλφόνσος Φαδρίγος θα παραχωρήσει στον συμπέθερό του , Βαρθολομαίο Β’ Γκίζι, το κάστρο Σαιντ Ομέρ (Saint Omer) της Θήβας . Όπως είναι λογικό, o εν λόγω γάμος ενόχλησε και τους Βενετούς, οι οποίοι προσπάθησαν μάταια να τον αποτρέψουν.

Ο Γεώργιος Β’ Γκίζι ανέλαβε τη διακυβέρνηση του νησιού μετά το θάνατο του πατέρα του (Βαρθολομαίου ΙΙ), και συγκεκριμένα μετά το έτος 1341. Το έτος 1352 ο Γεώργιος Β’ Γκίζι πέθανε χωρίς να αφήσει πίσω του κάποιο αξιόλογο έργο . Το ίδιο έτος, η- χήρα πλέον- Σιμώνη Γκίζι ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Τήνου, ως επίτροπος και κηδεμόνας του ανήλικου ακόμα υιού της και νόμιμου διάδοχου του αξιώματος, Βαρθολομαίου ΙΙΙ Γκίζι.

Η περίοδος κατά την οποία η Σιμώνη διακυβέρνησε τα τιμάρια των Γκίζι
συνέπεσε κατά μεγάλο μέρος με τον Βενετο-γενοβέζικο πόλεμο (1351-1355),
ο οποίος είχε σημαντικό αντίκτυπο στις σχέσεις μεταξύ των διαφόρων
βενετών δυναστών του ελλαδικού χώρου. Στα πλαίσια εκείνων των κρίσιμων περιστάσεων, ο Δούκας της Νάξου, Γουλιέλμος Σανούδος ειρήνεψε με τους Γκίζι. Μάλιστα, η Αμοργός, πρώην τιμάριο των Γκίζι, η οποία είχε καταληφθεί από τον προκάτοχο του Δούκα στα πλαίσια της πολυετούς και επεισοδιακής διαμάχης μεταξύ των αντίζηλων Οίκων των Γκίζι και των Σανούδων, αποδόθηκε, κατόπιν συνδιαλλαγής, στη Σιμώνη, το έτος 1355.

Οι αναφορές στο έργο της διακυβέρνησης της Τήνου από την Καταλανή
Σιμώνη είναι λιγοστές. Μόνη γνωστή πράξη της είναι η εντολή την οποία
έδωσε στον τότε Δούκα της Νάξου, Γουλιέλμο Σανούδο, κατά το έτος 1358
ζητώντας του να μεσολαβήσει στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας ώστε να παραχωρηθεί μία γαλέρα για την προστασία της Τήνου από τις πειρατικές επιδρομές που μάστιζαν ιδιαίτερα το Αιγαίο την περίοδο εκείνη .

Η διάρκεια της διακυβέρνησης της Τήνου από την Σιμώνη διήρκεσε λίγο. Το
έτος 1358, την εξουσία του νησιού ανέλαβε ο Βαρθολομαίος ΙΙΙ Γκίζι, ο οποίος μόλις είχε ενηλικιωθεί.

Επιμύθιο. Εάν διαθέταμε τα πορτραίτα της Αλίκης ντάλλε Κάρτσερι και της
Σιμώνης Φαδρίγου, θα άξιζαν μία θέση στην αίθουσα συνεδριάσεων του
Δημαρχείου της οδού Μεγαλόχαρης; Οι «Κόμισσες» της Τήνου, διακυβέρνησαν το νησί για σύντομο χρονικό διάστημα η καθεμία. Επίσης, η
διακυβέρνηση του νησιού από αυτές ήταν κατά κάποιο τρόπο «παρένθετη»,
διότι έλαβε χώρα εν αναμονή της ενηλικίωσης των υιών τους, οι οποίοι ήταν
και οι νόμιμοι διάδοχοι του αξιώματος. Εντούτοις, αν και το πέρασμά τους από την ιστορία του νησιού δεν μπορεί να θεωρηθεί καταλυτικό, σίγουρα είναι αξιοσημείωτο. Το γεγονός πως κατά την περίοδο της Γκιζοκρατίας, η Τήνος βρέθηκε υπό την άμεση εξουσία δύο γυναικών, γόνων αριστοκρατικών οικογενειών της Δυτικής Ευρώπης καταδεικνύει την ιδιαιτερότητα αλλά και τον πλούτο σε ενδιαφέροντα αποσπάσματα της ‘ρομαντικής’ αυτής ιστορικής περιόδου της μεσαιωνικής Τήνου.

Η μελέτη και η διάδοση της ιστορίας Βενετοκρατούμενης Τήνου αξίζει να
συνεχιστεί και να εντατικοποιηθεί, ιδίως από επιστήμονες, Τήνιους και μη, και ενώσεις, όπως η Εταιρεία Τηνιακών Μελετών, που διαθέτουν τη φυσική
νομιμοποίηση για αυτό το εγχείρημα. Πέραν του ότι θα συμβάλλει στην
αποκρυπτογράφηση της ιστορικής ταυτότητας του νησιού, θα προσφέρει
ιστορικά στιγμιότυπα, τα οποία, αν και δεν είναι ευρέως γνωστά, θα
αναδείξουν την ιδιαίτερη πορεία που ακολούθησε η Τήνος κατά το Μεσαίωνα. Άλλωστε, ο ζωντανός καμβάς του νησιού καθιστά την ανάγκη οιασδήποτε ζωγραφικής αποτύπωσης περιττή.

Σημ.: H παρούσα μελέτη δημοσιεύτηκε στον 5ο Τόμο της Επιστημονικής
Περιοδικής Έκδοσης της Εταιρείας Τηνιακών Μελετών «Τηνιακά», 2014,
(επιμ. Ι. Γκερέκος), σελ. 389-397. Οι «Κόμισσες» της Τήνου