Μαθήματα ιστορίας

Η πορεία της Τήνου στο χρόνο, όπως πρώτος την κατέγραψε ο άγνωστος έλληνας διαφωτιστής και ιατροφιλόσοφος Μαρκάκης Ζαλλώνης από τον Κρόκο το 1809.

Το νησί πήρε το όνομά του, λέγεται, από κάποιον «Τήνο» που το κατοίκησε πρώτος. Ο Bochart αποδίδει το όνομα στη δωρική διάλεκτο και συγκεκριμένα στη φοινικική λέξη «Τάννωθ» που σημαίνει φίδι, επειδή το νησί αυτό είχε άλλοτε πολλά απ’αυτά. Η ετυμολογία όμως αυτή δεν είναι βέβαιη. Παρόλα αυτά η Τήνος έχει ονομαστεί από τους Έλληνες «Οφιούσσα», που σημαίνει το νησί με τα πολλά φίδια απ’αυτά. Ο Ησύχιος αναφέρει την «τηνιακή» οχιά, προφανώς από το όνομα αυτού του νησιού.

Ένα άλλο όνομα που δόθηκε στην Τήνο είναι «Υδρούσσα» για τα πολλά νερά της.

Το νησί αυτό ανήκει στις Κυκλάδες και είχε κατακτηθεί για ένα διάστημα από τους Ίωνες της Ασίας. Στη συνέχεια αποτέλεσε μια ξεχωριστή δημοκρατία, όπως και όλα τα άλλα νησιά του Αρχιπελάγους. Ο Ηρόδοτος στο φημισμένο έργο του «Ο πόλεμος του Ξέρξη ενάντια στην Ελλάδα» αναφέρει ένα πλοίο αυτού του νησιού που απομακρύνθηκε από το στόλο του Πέρση ηγεμόνα για να συναντήσει τους Έλληνες που είχαν κλειστεί στα στενά της Σαλαμίνας. Το πλοίο αυτό ενημέρωσε τους Έλληνες για τη διάταξη των πλοίων που ο Ξέρξης είχε καθορίσει εναντίον τους, για να τους εμποδίσει να βγουν απ’τα στενά, και έτσι μπόρεσαν να ετοιμαστούν κατάλληλα για να πολεμήσουν. Γι’αυτή την πράξη το όνομα των Τηνίων χαράχτηκε στη βάση ενός αγάλματος του Απόλλωνα στους Δελφούς, επειδή συνέβαλαν να εκδιωχθούν οι βάρβαροι από την Ελλάδα.

Οι Τήνιοι αναφέρονται επίσης ανάμεσα στους λαούς που έστειλαν στρατεύματα στη μάχη των Πλαταιών, όπου κατανικήθηκε ο Μαρδόνιος, ο στρατηγός των Περσών. Υπήρξαν συχνά σύμμαχοι της Αθήνας και σχεδόν πάντοτε μοιράστηκαν την τύχη αυτής της δημοκρατίας.

Η πόλη του νησιού απείχε ελάχιστα από την ακροθαλασσιά και στα περίχωρα, στην καρδιά ενός ιερού άλσους, υπήρχε ένας φημισμένος ναός του Ποσειδώνα. Ο θεός αυτός ήταν η σημαντικότερη θεότητα του νησιού, λατρευόταν με το όνομα «γιατρός» που φανέρωνε την ιδιότητά του. Λέγεται ότι είχε καθαρίσει το νησί από τα φίδια, στέλνοντας σ’αυτό τους πελαργούς. Οι Τήνιοι τον αναπαριστούσαν στα νομίσματά τους και συνόδευαν συχνά το πρόσωπό του μ’ένα φίδι, για να δείξουν έτσι ότι τον τιμούσαν επίσης σαν Θεό της υγείας. Ο ναός του αναφέρεται σε μια επιγραφή, την οποία είδε περνώντας από την Τήνο ο κ. M. De Villoison.

Την είχαν μόλις ξεθάψει κοντά στην πόλη του Αγίου Νικολάου, στην τοποθεσία της παλαιάς πόλης, που ακόμα σήμερα ονομάζεται «Πόλις» (Polis), και που ίσως να είναι μέσα στα θεμέλια του ναού. Η επιγραφή αυτή, που είναι μακροσκελής, αναφέρεται σ’ ένα ψήφισμα του λαού της Τήνου για να τιμήσει τον Τίμωνα, γιο του Νυμφιοδώρου των Συρακουσών, αποδεχόμενος αυτόν στις θυσίες του και απονέμοντάς του ένα χρυσό στεφάνι σαν ανταμοιβή για την αρετή του και για την εύνοια και εκτίμηση που έτρεφε απέναντι στο «Κοινό των νησιωτών».

Αυτή η αξιοσημείωτη έκφραση, λέει ο Μ. de Villoison, δηλώνει ένα είδος συνδέσμου των Κυκλάδων, όμοιου μ’ εκείνον των δεκατριών πόλεων της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν το «Πανιώνιον».

Ο Τάκιτος αναφέρει τα προνόμια με τα οποία ήταν προικισμένος ο ναός. Ο Στράβωνας αναφέρει ότι κοντά στο ναό υπήρχαν μεγάλες τραπεζαρίες, γεγονός που υποδηλώνει ότι πολύς κόσμος σύχναζε και συμμετείχε στις θυσίες που οι Τήνιοι πρόσφεραν στις γιορτές αυτού του θεού. Οι θαλασσοπόροι επίσης συνήθιζαν να προσφέρουν ένα κατσίκι την Πέμπτη μέρα από την επιστροφή τους.

Λέγεται επίσης ότι σ’αυτό το νησί υπήρχε μια πέτρα που κουνιόταν με το πρώτο φύσημα του βοριά. Ισχυρίζονται ότι βρισκόταν πάνω στο μνήμα του Κάλαϊ και του Ζήτι, γιων του Βορρέα, αλλά σήμερα δε γίνεται καμιά αναφορά σ’ αυτό.

Το νησί έζησε ειρηνικά κάτω από τους Ρωμαίους αλλά και την εποχή των ελλήνων αυτοκρατόρων. Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Γάλλους πέρασε στην εξουσία των Βενετών το 1207 και έμεινε πολύ καιρό στην κατοχή τους. Αυτοί λοιπόν, κάθε δεύτερο έτος έστελναν στο νησί ένα Βενετό ευγενή ως κυβερνήτη.

Το 1537 κάτω από το σουλτάνο Σελήμ Β’ ο περιβόητος Βαρβαρόσας πήρε το νησί από τους Βενετούς. Σύντομα όμως επαναστάτησε ο λαός, κατάσφαξαν τους Τούρκους και επέστρεψε το νησί στη δημοκρατία της Βενετίας.

Τρίαντα τρία χρόνια αργότερα ο Πιαλή πασάς με ένα στόλο από 200 γαλέρες και 100 διάφορα άλλα πλοία, περνώντας κοντά στο νησί, θέλησε να υπερηφανευτεί για την κατάκτησή του. Αποβίβασε στο νησί 8.000 άνδρες με τους οποίους επιτέθηκε στο κάστρο που βρίσκεται πάνω σ’ένα απόκρημνο βράχο. Ο Γουλιέλμος Paruta, αξιωματούχος του νησιού έβαλε μέσα στο φρούριο όσους κατοίκους επιθυμούσαν να βοηθήσουν στην άμυνά του. Πρόβαλαν σθεναρή άμυνα. Οι Τούρκοι επιχείρησαν μάταια να καταλάβουν το φρούριο αιφνιδιαστικά. Αποκρούστηκαν και τράπηκαν σε άτακτη φυγή. Ο Πιαλή για εκδίκηση, κούρσεψε όλο το νησί, έκαψε τα χωριά και έσφαξε τους κατοίκους που δεν πρόλαβαν να καταφύγουν στο φρούριο. Σύντομα όμως υποχρεώθηκε να ξαναεπιβιβαστεί στο στόλο του αφού υπέστη μια μεγάλη ήττα μπροστά στο φρούριο.

Το 1652 ο Λεονάρδος Φώσκολος, αρχηγός του στόλου της Βενετίας, έδιωξε ακόμα μια φορά τους Τούρκους από το νησί που είχαν αποβιβαστεί σ’αυτό και το λεηλατούσαν. Βλέποντας τον βενετσιάνικο στόλο να πλησιάζει, οι Τούρκοι επιβιβάζονταν στα πλοία τους με τόση βιασύνη, ώστε άφησαν στην προκυμαία ένα μέρος από τους στρατιώτες τους και όλα τα λάφυρά τους.

Το 1654 οι Τούρκοι αποβιβάστηκαν για άλλη μια φορά στο νησί και υπό το σουλτάνο Μωάμεθ Δ’, στη διάρκεια του πολέμου της Κρήτης, ο καπετάν-Πασάς Χουσεϊν, επιχείρησε και πάλι να καταλάβει το νησί αλλά ο ναύαρχος Γεώργιος Μοροζίνι, που είχε αφήσει μια μοίρα για να περικυκλώσει τη Χίο, αναζητούσε τον Οθωμανό ναύαρχο με το υπόλοιπο του στόλου του για να τον πολεμήσει. Ενώ περνούσε κοντά από την Τήνο, άκουσε κρότους πυροβόλων, έτρεξε και υποχρέωσε σε φυγή τα εχθρικά στρατεύματα.

Οι Τούρκοι, κουρασμένοι ύστερα από τόσες άκαρπες προσπάθειες αλλά και αισθανόμενοι ότι η κατοχή της Τήνου θα τους βοηθούσε να κατακτήσουν όσα απόμεναν στους Βενετούς στο Αρχιπέλαγος, το 1665 άρχισαν διαπραγματεύσεις μ’αυτό το σκοπό. Ζήτησαν από τους Βενετούς να καταστρέψουν όλα τα οχυρά που είχαν στην Τήνο και σε διάφορα άλλα επίκαιρα μέρη και μ’αυτή την προϋπόθεση δε θα τους ενοχλούσαν στην εκμετάλλευση της Κρήτης. Αλλά η (Βενετική) Γερουσία αντιλήφτηκε την πονηριά μιας τέτοιας πρότασης και διέκοψε αμέσως τις διαπραγματεύσεις. Οι Τούρκοι, απελπισμένοι που δεν κατόρθωσαν να επιτύχουν με το τέχνασμά τους, ξανάρχισαν τις επιδρομές τους, και το 1684 επιχείρησαν, αλλά μάταια, μια απόβαση στο νησί της Τήνου.

Το 1696 προσπάθησαν και πάλι να αιφνιδιάσουν το νησί. Αλλά μόλις ο Τούρκος ναύαρχος βρέθηκε στην ανοικτή θάλασσα, ο Αλέξανδρος Μολίνο, αρχιναύαρχος του βενετικού στόλου, έπεσε πάνω του με τέτοια ορμή, που τον υποχρέωσε να υποχωρήσει στα Δαρδανέλια. Τον επόμενο χρόνο ο Καπετάν πασάς επιστρέφει με πιο ισχυρές δυνάμεις και κατορθώνει να βγει στο νησί αλλά υποχρεώθηκε να υποχωρήσει από την ανδρεία των κατοίκων του.

Παρόλα αυτά, το 1714 ο Καπετάν πασάς Τζανούν Χότζα έφτασε στις 5 Ιουνίου μπροστά στην Τήνο, αποβιβάστηκε στο νησί χωρίς πολύ αντίσταση, γιατί όλοι οι κάτοικοι είχαν καταφύγει στο κάστρο. Αμέσως πήγε και έστησε την πολιορκία του μπροστά στο οχυρό και πρότεινε μια αξιοπρεπή παράδοση στον κυβερνήτη Βερνάρδο Balbi. Ο τελευταίος, παρά την καλή διάταξη της φρουράς και των κατοίκων, που ήθελαν να πολεμήσουν και παρόλο που περίμενε βοήθεια που επρόκειτο σύντομα να φθάσει, είχε τη γνώμη ότι δεν έπρεπε να αντισταθεί στην πολιορκία. Τρομοκρατήθηκε από τις δυνάμεις του εχθρού και νόμιζε πως δε θα μπορούσε να αντέξει στις επιθέσεις του. Έβαλε έτσι να εξουδετερώσουν τα κανόνια και να βρέξουν το μπαρούτι και παράδωσε το νησί στους Τούρκους, που κατέστρεψαν ολοκληρωτικά το κάστρο και οι οποίοι, για να αφαιρέσουν από τους κατοίκους κάθε ελπίδα να ξαναεπιστρέψουν κάτω από βενετική διακυβέρνηση, μετέφεραν 200 οικογένειες στα παράλια της Αφρικής.

Ο Βερνάρδος Balbi, επιστρέφοντας στην Βενετία, θέλησε να πείσει τη Γερουσία ότι η συμπεριφορά του υπαγορεύτηκε από τη φρόνηση, και ήταν ωφέλιμη για τη δημοκρατία, εφόσον κατόρθωσε να διασώσει μια φρουρά που είχε τύχει όλων των τιμών του πολέμου. Αλλά η Γερουσία έκρινε εντελώς διαφορετικά και θεώρησε την πράξη του ως δειλία που μπορούσε να αποβεί πολύ επικίνδυνο παράδειγμα. Έτσι τον καταδίκασε σε ισόβια και πέθανε στη φυλακή. Από τότε οι Τούρκοι είναι κυρίαρχοι της Τήνου και το κάστρο βρίσκεται στην ερήμωση που το κατάντησαν…

Απόσπασμα από το βιβλίο «Ταξίδι στην Τήνο, ένα από τα νησιά του ελληνικού αρχιπελάγους», του Μαρκάκη Ζαλλώνη. Γράφτηκε στη γαλλική γλώσσα και εκδόθηκε στο Παρίσι το 1809.

ΦΩΤΟ: Αριστείδης Κοντογεώργης