Οι μαρμαροτεχνίτες της Τήνου

Τα εργαστήρια των μαρμαράδων ήταν απλά και συχνά μικρού μεγέθους, ανάλογα με τον διαθέσιμο οικογενειακό χώρο. Στεγάζονταν σε κατώγια σπιτιών και σε ισόγεια μαγαζιά· κάποτε όμως –προκειμένου, μάλιστα, για μεμονωμένους μαστόρους– αρκούσε και ένα βοηθητικό κτίσμα, όπως μια καταστέγα στο λατομείο ή ένας ανεμόμυλος. Συνηθισμένος τύπος εργαστηρίου ήταν και ο ημιυπαίθριος, η λεγόμενη παράγκα, κατασκευασμένος από ξύλινο σκελετό και κλαδιά πικροδάφνης. Στα μεγαλύτερα εργαστήρια φρόντιζαν για τον κατάλληλο φωτισμό, με μεγάλα παράθυρα, καθώς και για την ύπαρξη υπαίθριων χώρων, όπου εναπέθεταν όγκους και κατεργασμένα μάρμαρα.

Πριν ξεκινήσουν να δουλεύουν μια παραγγελία, οι τεχνίτες διαλέγουν το κατάλληλο υλικό και προχωρούν σταδιακά στην επεξεργασία του. Για τον γλυπτό διάκοσμο χρησιμοποιούν ως οδηγούς σχέδια, φόρμες, καθώς και γύψινα αντίγραφα. Αρχικά σχεδιάζονται και χαράζονται στο μάρμαρο οι κύριες κατασκευαστικές γραμμές (σημάδεμα). Εν συνεχεία, αφαιρείται το άπεργο (ξεβελόνισμα), διαμορφώνονται οι ακμές, στρώνεται η εσωτερική επιφάνεια του μαρμάρου. Τα διακοσμητικά θέματα σχεδιάζονται με μολύβι ή χαράζονται απευθείας στο μάρμαρο, με τη βοήθεια γεωμετρικών οργάνων ή και ελεύθερα. Για επαναλαμβανόμενο διάκοσμο χρησιμοποιούνται σχεδιαστικές φόρμες. Οι τεχνίτες σκαλίζουν είτε το ίδιο το θέμα (εσώγλυφο), είτε το φόντο (εξώγλυφο). Οι επιφάνειες που θα παραμείνουν ασκάλιστες λειαίνονται (τρίψιμο), και μερικές φορές στιλβώνονται.

Τα εργαστήρια μαρμαροτεχνίας έχουν συνήθως οικογενειακό χαρακτήρα. Η σύνθεση του προσωπικού ακολουθεί προσδιορισμένη ιεραρχία. Ιδιαίτερα στα παλαιότερα χρόνια, υπήρχαν τρεις κύριες βαθμίδες τεχνιτών: ο ιδιοκτήτης (αφεντικό, πρωτομάστορης), οι μαστόροι, και οι μαθητευόμενοι (παραγιοί). Οι μαστόροι αμείβονταν με μεροκάματο, ανάλογα με την πείρα τους και μετην παραγωγικότητά τους, ενώ οι παραγιοί μάθαιναν την τέχνη χωρίς χρηματική αμοιβή, με εξαίρεση ίσως κάποιο δώρο ή χαρτζιλίκι. Ενδιάμεση βαθμίδα αποτελούσαν τα λεγόμενα μαστοράκια, βοηθοί σε δεύτερο στάδιο μαθητείας, με αμοιβή είτε χαμηλότερη από εκείνη του μάστορη, είτε με το κομμάτι. Συμπληρωματικές ειδικότητες, σπανιότερα αυτοτελείς, μαρτυρούνται εκείνες τουσχεδιαστή, του τρίφτη και του λουστραδόρου.

Οι τεχνίτες σχημάτιζαν επίσης κομπανίες, δηλαδή συνεργεία, που συγκροτούνταν για συγκεκριμένο έργο και εργάζονταν στον τόπο της παραγγελίας. Γνωστές πρακτικές ήταν και η συνεργασία μεταξύ εργαστηρίων ή ο επιμερισμός ενός έργου με υπεργολαβίες. Μεμονωμένοι μαστόροι δούλευαν ευκαιριακά σε λατομεία και εργαστήρια, σε κομπανίες ή και μόνοι τους ως πλανόδιοι, αναλαμβάνοντας μικρές παραγγελίες.

Ανάλογη με το κύρος του εργαστηρίου ήταν η φήμη και η κοινωνική καταξίωση των μαστόρων στους κόλπους της τοπικής, αλλά και της ευρύτερης επαγγελματικής ομάδας. Οι ιδιοκτήτες εργαστηρίων ανήκαν στην άρχουσα τάξη και συχνά συμμετείχαν στα κοινά. Η μαστοροσύνη αποτελούσε το κοινωνικό και επαγγελματικό πρότυπο των παιδιών, που από πολύ μικρά ασκούνταν, ακόμα και με μια πέτρα κι ένα καρφί, σκαλίζοντας τις μαρμαρόπλακες των δρόμων. Τέτοια χαράγματα μπορούμε να δούμε στο μουσείο, και πολύ περισσότερο στους δρόμους του χωριού.

Τον 19ο αιώνα, η κυρίαρχη θέση του μαρμάρου στην οικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας και άλλων πόλεων έστρεψε γρήγορα τους μαρμαράδες της Τήνου προς τη νέα αγορά. Στην Αθήνα, Τηνιακοί εργάζονταν ήδη από τη δεκαετία του 1830 στα λατομεία της Πεντέλης και στην οικοδόμηση των Ανακτόρων. Παράλληλα, ίδρυσαν μεγάλα εργαστήρια, όπως των αδελφών Μαλακατέ και του πατέρα τους, Πέτρου («Ερμογλυφείον», Σταδίου και Κοραή, περίπου 1835), του Γιαννούλη Βιδάλη ή Φυτάλη και του γιου του, Ιωάννη (περίπου 1840), των τριών άλλων αδελφών Φυτάλη, Γιώργου, Λάζαρου και Μάρκου («Ανδριαντοποιείον», οδός Ακαδημίας, στη Ζωοδόχο Πηγή, 1858), του Κοσμά Απέργη και του μεγαλύτερου αδελφού του, Γιώργου (δεκαετία 1860), και πολλών άλλων αργότερα.

Σύντομα δημιουργήθηκε στην Αθήνα ένα ισχυρό δευτερογενές κέντρο, που λειτουργούσε σε συνάρτηση με εκείνα του νησιού. Η αξιοθαύμαστη προσαρμογή των τηνιακών μαρμαράδων στην ακρίβεια της εργασίας που απαιτούσε ο Νεοκλασικισμός και στην ανάγνωση των αρχιτεκτονικών σχεδίων μπορεί να αποδοθεί στη σωρευμένη τεχνική εμπειρία τους. Στην Αθήνα και σε άλλες ελληνικές πόλεις (Πειραιάς, Ερμούπολη, Πάτρα, Τρίπολη, Πύργος Ηλείας, Καλαμάτα, Χαλκίδα, Λάρισα, Μεσολόγγι, Αγρίνιο, Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Χίος, Σάμος, Ρόδος), όπου δούλεψαν ή εγκαταστάθηκαν, οι τηνιακοί μαρμαράδες άφησαν τη σφραγίδα τους στα νεοκλασικά μέγαρα, στις εκκλησίες, στα κοιμητήρια, στα αναστηλωμένα αρχαία μνημεία. Από τους ίδιους και τους απογόνους τους προήλθαν μεγάλα ονόματα της νεοελληνικής γλυπτικής.

*Το Μουσείο Μαρμαροτεχνίας ανήκει στο Δίκτυο θεματικών τεχνολογικών Μουσείων του ΠΙΟΠ. Για τη δημιουργία του μουσείου, η Κοινότητα Πανόρμου Τήνου παραχώρησε τη χρήση του χώρου στο Ίδρυμα. Το έργο εντάχθηκε στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Νοτίου Αιγαίου 2000-2006 και χρηματοδοτήθηκε από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης και από την Τράπεζα Πειραιώς.
**Στοιχεία για το παρόν κείμενο προέρχονται από το βιβλίο «Δίκτυο Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς. Κρατώντας ζωντανή την παραγωγική ιστορία του τόπου» (εκδόσεις ΠΙΟΠ, Αθήνα 2014).